De Russische oorlogsmisdaden in Oekraïne zijn zeer schokkend en passen helaas in een patroon. Rusland kent een regime met torenhoge maatschappelijke kosten. Het land produceert fossiele brandstoffen, corruptie, desinformatie en oorlog – niet alleen in eigen land, maar ver over zijn grenzen.
Ook hier in Nederland worden democratie en vrijheid ondermijnd door Russische activiteiten en lokale vijfde kolonnes. Intussen slaagt onze overheid er nauwelijks in om Russische activa te confisqueren en blijven we Russisch gas kopen. Dan dringen de volgende vragen zich op: waar ligt de grens? Wat is de prijs van onze vrijheid? En hoe kunnen we investeren in het veiligstellen van die vrijheid?
Denkfout
Het halfzachte optreden jegens Rusland staat symbool voor een houding die we al heel lang ten onrechte hebben: we zwaaien graag met het vingertje, maar het mag geen geld kosten en we denken zelfs dat dat niet hoeft. Vandaar dat we oligarchen en hun postbusfirma’s ruim baan hebben gegeven en Nordstream 2 een puur economisch project noemden.
Dat is overigens niet puur Nederlands: landen als Duitsland en het VK kennen hierin hun eigen excessen. Maar de gevolgen zijn hetzelfde: machtsconcentraties, aantasting van de rechtsstaat en nodeloze afhankelijkheid. Aan de basis van deze problemen ligt een kapitale denkfout: het idee dat financiën en economie losstaan van macht en ethiek.
Gevaar
Dat is een heel gevaarlijke denkfout. In ‘The road to unfreedom’ analyseert historicus Timothy Snyder hoe landen afglijden naar autoritaire stelsels. Hij onderscheidt twee gevaarlijke soorten politiek: ‘politics of inevitability’ en ‘politics of eternity’.
Die eerste vorm is sinds de val van de Sovjet-Unie sterk in opkomst in het Westen. Ze gaat ervan uit dat democratie en kapitalisme elkaar automatisch versterken en heel de wereld gaan overnemen. In die visie heeft de overheid nauwelijks een rol, behalve het zoveel mogelijk afschaffen van regels die de markt belemmeren. De blinde vlek is dat ongebreideld kapitalisme tot enorme concentraties van kapitaal en macht kan leiden en daarmee tot ongelijkheid, aantasting van vertrouwen en ondermijning van de instituties die cruciaal zijn voor onze vrijheid en welzijn.
Dat biedt kansen voor politieke charlatans en de ‘politics of eternity’. Die zien de geschiedenis als een cyclus van ellende waarin je de vijand moet vernietigen voordat hij jou vernietigt. Alles is daarbij toegestaan en zaken als feiten, ethiek, wetenschap en menselijkheid zijn daarin irrelevant. Dit is een door en door fascistische en nihilistische ideologie, uitgedragen door Rusland, de Amerikaanse Republikeinse partij onder Trump en extremistische partijen in Europa. Om die krachten te weerstaan moet je soms juist ook die dingen doen die pijn doen in je portemonnee – zoals een lucratieve deal afwijzen. Die prijs lijkt hoog, maar is het waard: door in je waarden te blijven staan en grenzen te trekken, toon je je geloofwaardig.
Investeerders
Een vergelijkbaar beeld als dat van Snyder doemt op uit het onderzoek van hedge fund manager Ray Dalio. In ‘The changing world order’ beschrijft hij zijn onderzoek naar de sociale, financiële en economische ontwikkelingen rondom de opkomst en ondergang van wereldrijken. Daarin identificeert hij verschillende patronen.
In de ondergangsstadia is steevast sprake van hoge schuldenlasten en extreme vermogensongelijkheid. Die vermogensongelijkheid werkt bovendien zelfversterkend: naarmate de extreem rijken rijker worden, vergaren ze meer macht waarmee ze nog meer rijkdom naar zich toe trekken. Dat resulteert in grote maatschappelijke spanningen en polarisatie in politiek en media. Ook nu leven we in dergelijke gevaarlijke tijden, waarin mensen extra ontvankelijk zijn voor domme en kwaadaardige ideeën. Op samenlevingsniveau betekent investeren in vrijheid dan vooral het terugbrengen van schulden en het verminderen van ongelijkheid.
Investeerders dienen zich dan ook voor te bereiden op turbulente tijden. Bovendien past het met name de grote partijen om meer verantwoordelijkheid te nemen. Met veel kapitaal komt veel macht, komt veel verantwoordelijkheid. Neem die. Investeer niet in autoritaire regimes, niet in mediabedrijven die desinformatie verspreiden, niet in bedrijven die hun winst uit uitbuiting halen. Investeer wel in een geconcentreerde portefeuille van bedrijven die je goed kent; bedrijven die waarde creëren in brede zin, dus financieel, sociaal en ecologisch; bedrijven die goed voorbereid zijn op transities – en dus minder riskant zijn dan een index, ook al vertelt je TE een ander verhaal.
Conclusie
Dit is geen pleidooi voor naïef idealisme, wel voor een breder zicht op de krachten die onze vrijheid bedreigen. Wees als investeerder wat minder de boekhouder die historische TEs en basispunten vergelijkt, en meer de strateeg die waarde hecht aan veerkracht en opties. En wees als mens wat minder de consument en belastingbetaler die op de centen let (wat kost het?) en wat meer de burger die op zijn vrijheid gesteld is (wat is het waard?). We dienen scherper voor ogen te hebben welke prijs onze vrijheid heeft. En vervolgens dienen we bereid te zijn om die prijs ook te betalen.
PS iedereen die denkt dat vrijheid betekent dat je onbeperkt je gang kunt gaan (maar ook ieder ander), raad ik deze prima investering aan: lees ‘On liberty’ van John Stuart Mill, de liberale klassieker over rechten, plichten en de grenzen aan vrijheid die vrijheid mogelijk maken.
Willem Schramade is oprichter en eigenaar van Sustainable Finance Factory. Hij is auteur van het boek 'Duurzaam kapitalisme' en verbonden als onderzoeker aan de Erasmus University.
