De monarchie is een oud systeem dat een rare plaats heeft in de structuur van onze huidige samenleving. Het is een relict uit vroegere tijden toen de samenleving nog de adel verhief boven de gewone mensen. Bij het overlijden van koningin Elisabeth in het Verenigd Koninkrijk zien we twee dingen gebeuren.
In Engeland volgde een vloedgolf aan positieve sentimenten ten aanzien van de monarchie. In veel landen van het Gemenebest voedde het de discussie of het niet eens tijd wordt afscheid te nemen van het Britse koningshuis en een republiek te starten.
Het tweede is natuurlijk rationeler dan het eerste, maar daarmee is niet gezegd dat deze systeemwisseling ook echt gaat komen.
Er zijn nog veel oude systemen
Als je er op gaat letten, zijn er best veel oude systemen die niet meer passen in deze tijd. Systeemsprongen zijn ook niet eenvoudig. Gevestigde belangen proberen het oude systeem in stand te houden, veel mensen deinzen ook terug voor de onzekerheden die een nieuw, beter passend, systeem met zich mee gaat brengen, en het kost ook geld, moeite en energie om van het oude systeem naar het nieuwe te komen. Er ligt dus vaak een flinke drempel.
Nederland geen agrarisch land meer
Eén oud systeem dat heel kenmerkend is voor Nederland is dat Nederland nog steeds is ingericht als een agrarisch land. Ooit waren we dat ook. Maar dat is allang niet meer zo. Het geld wordt inmiddels heel ergens anders verdiend dan in het boerenbedrijf. De Nederlandse economie is eerst geïndustrialiseerd, en is inmiddels veel meer een diensteneconomie geworden.
Minder dan twee procent van ons BBP wordt door het boerenbedrijf voortgebracht. Toch hebben we de ruimte in Nederland nog steeds voor tweederde ter beschikking van de landbouw gesteld. Een koe heeft in Nederland aanzienlijk meer ruimte dan een mens. De traditioneel ingestelde Nederlanders houden ook van het landelijke beeld van weilanden met koeien er in. Het bepaalt een deel van hun identiteit, heeft ook het SCP enkele jaren geleden nog vastgesteld. Er ontstaat ook gemakkelijk een sentiment van solidariteit met de boer, als er aan de positie van de boer wordt getornd.
Er zijn dus genoeg sentimenten die hechten aan het oude systeem, maar toch begint dit systeem meer en meer te knellen. Deels van binnenuit, omdat de ammoniak-, methaan-, lachgas- en fosfaatuitstoot lucht, bodem en water te zwaar belast, maar ook van buitenaf, omdat er veel andere behoeftes aan meer ruimte zijn in Nederland, van andere economische sectoren en vanwege de bevolkingsgroei, de klimaatverandering, de energietransitie en ruimtelijke wensen die bij een welvarende economie en samenleving behoren. We staan daarmee urgent voor de systeemsprong, waarbij de inrichting van Nederland niet meer door de agrarische sector wordt gedomineerd. Dan is het best belangrijk om ervoor te zorgen dat het Nederlandse landschap er wel mooi uit blijft zien.
Huidige inkomensgebouw ook oud systeem
Een heel ander oud systeem, overigens niet specifiek Nederlands, is ons inkomensgebouw. Dat oude systeem is ontspoord, doordat de samenleving zich heeft doorontwikkeld ten opzichte van de situatie waarin dit systeem is gegroeid. Die ontsporing zit hem in elk geval in twee dingen. Het eerste is dat individuen steeds grotere hoeveelheden geld kunnen verdienen.
Een topvoetballer verdient miljoenen euro per jaar, een senior partner bij een groot advocatenkantoor ook, en de CEO van een beursgenoteerd bedrijf vindt dat ook heel normaal om te ontvangen. Zij profiteren maximaal van de schaalvergroting in economie en samenleving. Qua geleverde prestaties zijn van mens tot mens de verschillen met hard werkende vaklieden eigenlijk niet uit te leggen.
Ik durf de stelling ook wel aan dat zo’n topvoetballer beter gaat voetballen als hij tachtig procent minder zou verdienen. Minder afleiding van mensen die geïnteresseerd zijn in zijn geld, of van de keuzestress over aankopen. Datzelfde geldt ook voor die senior-partner die met een inkomen van vier ton vast beter werk aflevert dan met een inkomen van twee miljoen. Idem voor een CEO. Of een beroemde popzanger.
Het zou het leveren van de inhoudelijke prestatie weer voorop zetten, en niet het leven in het kringetje van veel vermogenden. En het zou financiële ruimte geven aan anderen om ook een goede boterham te verdienen. Dat brengt mij bij de tweede ontsporing. Er zijn diverse factoren die het oude inkomensgebouw hun vorm hebben gegeven. Vroeger waren hoogopgeleide mensen schaars, sommige beroepen van hoogopgeleiden hadden veel maatschappelijk aanzien. Veel organisaties hadden een strak hiërarchisch model, met een inkomensverdeling die bij die hiërarchie aansloot. De manager verdient meer dan de mensen met wie hij werkt.
Inmiddels zijn hoogopgeleiden minder schaars, is de samenleving veel meer egalitair geworden, en is hiërarchie geen ideaal organisatiemodel meer. De inkomensverdeling heeft zich hier maar heel gedeeltelijk bij aangepast. Dat levert meer en meer maatschappelijke spanning op en een gevoel van tweedeling. Het ligt dus erg voor de hand om het oude systeem achter ons te laten en een nieuw systeem te hanteren waarbij de hiërarchie in het inkomensmodel wordt afgeschaft, en inkomen en vermogen aan maxima worden gebonden.
Wanneer gaan oude systemen wankelen?
Het zijn maar enkele voorbeelden hierboven, van oude systemen waar zeker heel veel sentimenten aan vast zitten. Oude systemen verdwijnen niet zo maar als ze verouderd zijn geraakt. Allereerst moet herkend worden dat ze verouderd zijn. Mensen moeten het oude systeem ter discussie gaan stellen. Gevestigde belangen moeten op hun plek gezet worden. Sentimenten moeten worden omgebogen. En soms moeten economische wetten en regels worden aangepast aan de vereisten van een nieuw en moderner systeem. Het nieuwe systeem moet op zijn waarde herkend worden, als iets dat beter past, en maatschappelijk ook meer oplevert. En het nieuwe systeem moet stapsgewijs worden opgebouwd, om de samenleving in de moeilijke tussenfase bij elkaar te houden.
Bernard ter Haar heeft als topambtenaar gewerkt op de ministeries van Financiën en SZW. Op dit moment is hij werkzaam bij ABDTopconsult van het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Ter Haar schrijft maandelijks voor Investment Officer over de relatie tussen overheid en markt.
