De laatste weken verschijnen er berichten over een mogelijke bankenrun, die in eerste instantie volkomen onlogisch lijkt. Zeker omdat er garanties zijn voor de belastingbetaler. Overheid en financiële sector hebben immers geleerd van de kredietcrisis. Toch knaagt er iets.
Daar waar de renteverhogingen eerst nog met gejuich werden ontvangen, is dit inmiddels ingehaald door angst. Zolang er sprake was van een snellere stijging in rente op leningen aan bedrijven en consumenten dan op spaargeld, was winst voor de financiële sector verzekerd. Een geruststellende factor hierbij was dat de zogenaamde riscomijder al jaren honkvast op spaargeld zat en de obligatiebezitter al helemaal niet meedeed als risico voor de liquiditeit.
De factor waar de garanties en alle rationele en geavanceerde voorspellende systemen geen rekening mee houden is het menselijk financieel gedrag. Om de basis van het hoe en waarom van irrationele financiële beslissingen te kunnen begrijpen, moeten we terug naar de biologieles.
Radar voor gevaar draait overuren
Ons oerbrein heeft een interne radar die de omgeving afspeurt naar gevaar. Deze radar is constant op zoek naar dreigingen, is uiterst scherp afgesteld en primitief uitgerust. Gewoon of een beetje gevaar bestaat niet. Alles wat het oerbrein niet kent is levensbedreigend gevaar.
Ook zaken die het wel eerder gespot heeft, worden gezien als potentiële bedreiging. Naast dat het afgestelde dreigingsniveau per persoon verschilt, geldt bij iedere verandering in een situatie dat de radar automatisch wordt opgeschaald naar een hogere dreigingsstatus. Het oerbrein van de meest nuchtere persoon kan zomaar doorschieten in een status van acuut levensbedreigend gevaar.
Veiligheid voorop
De radar voor gevaar geeft het dreigingsniveau door aan een ander deel van het oerbrein. In dat gedeelte is op onbewust niveau een evaluatie en reactiecentrum gehuisvest. Deze indeling stamt nog uit de prehistorie. Dit evaluatie- en reactiecentrum heeft als taak om ons veilig te houden. Iedere verandering in de buitenwereld zorgt voor een verhoogd dreigingsniveau. Het onbewuste evaluatie- en reactiecentrum heeft maar één enkel doel en dat is ons veilig houden. De acties zijn er dan ook op gericht om het dreigingsniveau direct te reduceren en de stress te verlichten die de alarmbellen van de radar voor gevaar met zich meebrengen. Dit deel van ons brein is verantwoordelijk voor de driften op instinct-niveau. De basis hiervan is vluchten, vechten of bevriezen.
Biologische reactie
Het reactiecentrum en de verhoogde aanmaak van stresshormonen die als functie hebben om de actie snel en effectief te laten verlopen, zijn niet efficiënt. Het effect is dat de radar voor gevaar op het scherpste niveau blijft staan en er een vicieuze cirkel ontstaat. De balans raakt zoek.
Waarom helpt uitleggen dat het allemaal niet zo’n vaart zal lopen niet? Dit is hetzelfde als in een auto gaan zitten en willen rijden terwijl de motor uitstaat. Uiteraard is er een deel van ons brein dat verantwoordelijk is voor geavanceerde aspecten zoals sociale emoties, logica en relativeren. Dit kost echter veel energie. In tijden van opperste paraatheid wordt dit deel van het brein als het ware uitgeschakeld en doet het niet meer mee. Je kunt dus uitleggen totdat je een ons weegt.
Geen Tiktok maar Tiktak
Waar de overheid zich vooral druk lijkt te maken over dat Tiktok beheerst wordt door de Chinese overheid en ons gedrag beïnvloedt, zit het daadwerkelijk gevaar van destructief gedrag in ons eigen brein. Dit gedrag wordt verhevigd door de aanmaak van stresshormonen. Pure biologie dus die de wekker doet rinkelen maar tot op heden is er geen sprake van een wake-upcall.
Met alle technische ontwikkelingen kunnen beleggers en spaarders in een opwelling met een enkele muisklik in principe de liquiditeit van financiële instellingen in gevaar brengen. Financiële educatie gaat dit niet tegenhouden. Alles is geautomatiseerd en zelf te regelen via internet dat beheerst wordt door finfluencers, voormalige sportinstructeurs of huismoeders die spaar- en beleggingstips geven.
Instructies en geruststelling vanuit de overheid, waarin het vertrouwen onderhand het vriespunt nadert, werken alleen maar averechts. Dit geldt ook voor goedbedoelde tips en geruststelling vanuit de financiële sector. Zelfs daar waar het depositogarantiestelsel van toepassing is.
Om het gedrag van consumenten te begrijpen, zullen zowel de financiële sector als de overheid zich dienen te verdiepen in de wortels van financieel gedrag en dit onderwerp niet langer te benaderen vanuit een autoverkopersoogpunt. Want we kennen allemaal het effect van Fred Flinstone in een auto.
Anne Abbenes is financieel psycholoog, trainer/coach, adviseur en onderzoeker van financieel gedrag. Zij is lector Behavioral Finance & Financiële Psychologie aan onder andere de UCLL (Associatie KU Leuven) en bestuurder bij het Financial Psychology Institute Europe®. Daarnaast is zij internationaal (court) mediator, onderhandelaar en arbiter en is zij master in financial planning.
