De consument helpen om gezonde financiële keuzes te maken via de toepassing van gedragswetenschap heeft geen enkele zin. Financiële beslissingen worden namelijk bepaald en gestuurd door onbewuste oma’s.
Via het Actieplan Consumentenkeuzes brengt de overheid wetenschap en de financiële sector samen om consumenten te helpen gezonde financiële keuzes te maken. Het uitgangspunt is dat de consument beslissingen veelal intuïtief en snel neemt en in plaats van grondig en beredeneerd.
Men refereert daarmee naar Behavioral Finance. Hierbij zien we de in deze theorie beschreven heuristieken en biases bij de overheid optreden. De heuristieken van de overheid negeren hier dat geen enkele financiële beslissing rationeel wordt genomen en een breder spectrum van psychologie nodig is om de consument gezondere financiële beslissingen te laten nemen.
Voorspellend vermogen van horoscoop
De kennis over Behavioral Finance is gebaseerd op laboratorium-onderzoek en de grote getallen aan data. Deze onderzoeken worden uitgevoerd door mensen die nog nooit een client in het wild hebben ontmoet. De basis van menselijke neigingen is interessant en voor iedereen wel enigszins herkenbaar, maar dat is de wekelijkse horoscoop in de krant ook.
Net als bij de horoscoop in de krant wordt genegeerd wat men niet wil zien. De consument die zich niet opeens financieel gezond gaat gedragen wordt geduid als probleemgeval. Een statistische duiding voor de overheid en wetenschap, een ramp voor de financiële sector die dagelijks te kampen heeft met deze consumenten. Men zit dan ook met de handen in het haar om cliënten financieel gezondere keuzes te laten maken. Naast de macro financiële oplossingen als appjes sturen, automatisch sparen en automatische afschrijvingen gebruikt men geen enkele interventie om ongezond financieel gedrag van consumenten blijvend te veranderen.
Topje van de ijsberg
Behavioral Finance is het topje van de ijsberg en vertegenwoordigt slechts de toepassing van cognitieve psychologie in financiën. Dit is gerelateerd aan een klein deel van ons brein en juist dat deel dat niet verantwoordelijk is voor het nemen van financiële beslissingen.
De bredere integratie van psychologie in financiën bevat juist onderdelen waarmee financiële gezondheid en financiële gedragsverandering kan worden bewerkstelligd. Financiële psychologie is gerelateerd aan klinische psychologie en integreert wetenschap theorie en praktijk om financieel gedrag te voorspellen, begrijpen en om beperkingen en destructiviteit op te heffen. Tegelijkertijd bevordert financiële psychologie financieel aanpassingsvermogen en financieel gezond gedrag.
Voorgeprogrammeerd in het brein
Financiële beslissingen worden gestuurd en bepaald door geldscripts. Geldscripts zijn gebaseerd op onbewuste overtuigingen over geld en worden gevormd in onze jeugd. Deze overtuigingen worden als een blauwdruk opgeslagen in het brein en draaien af als een voorgeprogrammeerd script zodra we in aanraking komen met financiën. Veel van deze geldscripts zitten zo diep verankerd dat we het niet eens in de gaten hebben dat we ze hebben.
Geldscripts zijn multigenerationeel en worden doorgegeven van ouders op kinderen. Meestal was het geldscript ooit functioneel op het moment dat ze werden ontwikkeld, generaties terug. Velen worden disfunctioneel of verliezen hun nut generaties later. De geldscripts kunnen geldproblematiek en geldstoornissen voorspellen. Iets wat kan worden voorspeld, kan vaak worden voorkomen. Het goede nieuws is dat deze geldscripts eenvoudig te herschrijven zijn.
Nudges zijn nutteloos
De bij de financiële sector populaire nudge in de goede richting leidt vrijwel nooit tot blijvende verandering van financieel gedrag. Als iemand geduwd wordt, dan duwt men terug uit zelfbehoud en overlevingsdrang. Indien men zich wel laat duwen, dan gaat men vroeg of laat toch weer de eigen weg. Zolang de consument niet innerlijk gemotiveerd wordt maar alleen een duw krijgt, is een nudge niet of niet blijvend effectief.
Een nudge kan bij aan die richting tegenstrijdige geldscripts cognitieve dissonantie opleveren. Een onaangename spanning indien iemand handelt, of gedwongen is te handelen, in strijd met de eigen (onbewuste) overtuigingen. Dit kan leiden tot desastreuze financiële besluitvorming en tot het ontwikkelen van stoornissen met grote impact zoals koopverslaving, gokverslaving, hoarding en geld oppotten. Ook als biases en heuristieken voor het moment omzeild worden, houden geldscripts ongezond financieel gedrag in stand.
Zolang het bredere spectrum van financiële psychologie niet omarmd wordt door de financiële sector. En zolang er geen aandacht wordt besteed aan de door oma gecreëerde geldscripts zullen de ‘grote data interventies’ van de financiële sector, net als de wekelijkse horoscoop, geen wezenlijke financiële gedragsverandering kunnen voorspellen of creëren.
Anne Abbenes is financieel psycholoog, trainer/coach, adviseur en onderzoeker van financieel gedrag. Zij is lector Behavioral Finance & Financiële Psychologie aan onder andere de UCLL (Associatie KU Leuven) en bestuurder bij het Financial Psychology Institute Europe®. Daarnaast is zij internationaal (court) mediator, onderhandelaar en arbiter en is zij master in financial planning.
